مراجعه به برداشت های مدرن و تازه تر در علم پژوهش تاریخ و تدوین آن، مسائل تاریک زیادی را برای ما روشن می کند. علم بررسی آثار تاریخی و پدیده های مربوط به آن که در اروپا به مرحله اعلای رسیده است و آموزش این روش علمی در دانشگاهها رایج است و امری واجب و ضروری شمرده می شود.
در مواد تدریس همیشه رابطه میان مسائل سیاسی و اقتصادی و همچنین رویدادهای طبیعی و تضادهای درون جامعه از هم تفکیک ناپذیر هستند.
از این رو بررسی شخصیت های برجسته تاریخی همانند شیخ خزعل و حکومت وی در مراحل مختلفش را نباید جدا از عوامل فوق الذکر مورد سنجش قرار بدهیم. همانطور که گفته می شود، تاریخ دریای بیکرانی Mare Magnum است.
در گذشته و امروزه شاهد تصور ساده لوحانه و سطحی از دوران حکومت امیر محمره در میان افراد جامعه مان هستیم. نباید فراموش نمود که نسل تحصیل کرده در دهه های اخیر پیشرفت های علمی زیادی در این رابطه کرده است که این امر قابل احترام و امیدوار کننده است.
در خیلی از مباحث در گذشته از جنگ و جدال و موضوع های شوم و مسائل مبتذل و شیطنت این حاکم بدون ارائه مدرک و سند معتبر سخن به میان آمده است و معمولا اکثر اوقات جز شرح احوال جامعه و حوادث با شیوه ای منفی که برگرفته ازروش تاریخ نگاران رضاخان بعد سرنگونی شیخ خزعل است، چیز بیشتری تقدیم نمی کند؛ همچنین برخی اوقات شرحی ناقص از کیفیت عملکرد نهادهای حکومت شیخ خزعل ارائه میدهد. تاکنون دستگاه تاریخ نویسان شووینیست فارس به زعم آنها برتر، از تزویر حوادث تاریخی و واقعیت ها دست بر نداشته و به ادعای غیر علمی و غیر منصفانه خود در خصوص دوره شیخ خزعل و تاریخ قدیم و معاصر احواز ادامه می دهند.
ما از طریق استفاده از شیوه های تحقیق پیشرفته و بررسی حوادث سیاسی و جهش های اقتصادی در دوران حکومت شیخخزعل سعی می کنیم خدمتی به مردمان و به علم تاریخ نویسی تقدیم کنیم.
الف: معماری و فن آن در تاریخ احواز
بیهوده است اگر سعی کنیم که تمام تاریخ تمدن عرب در سوس(عربی) یا شوش(به آشوری، آرامی و عبری) یا الاحواز تکه پاره (خوزستان کنونی) را در کلیه زمینه های تمدن و فرهنگ چند هزار ساله اش را در یک مقاله بررسی کنیم. زیرا این بررسی یا پژوهش را نمی توان در چند سطری خلاصه نمود، و مجالی وسیع تر را طلب میکند.
اما با وجود این، می توان به فن معماری که در دوران حکومت شیخ خزعل شهرت زیادی داشت، نظری بیفکنیم.
شیخ خزعل در اواخر قرن 19 میلادی با الهام از فرهنگ معماری و تمدن عرب در اندلس و اروپا به بنای کاخ های زیادی در اقلیم احواز و همچنین مناطق تحت نفوذ خود در عراق و کویت دستزد.
تلاش وی نه تنها جهت ساختن کاخ های مجلل بود، بلکه احیای فرهنگ و تمدن عربی که با سقوط امپراطوری عربی بنی عباس در بغداد(در سال 1258 میلادی) به پایان رسید، را نیز هدف قرار داده بود.
از سوی دیگر، می توان سال 1492 را به مثابه آغاز انحطاط تمدن عربی در جهان اسلام و اروپا به شمار آورد، که با سقوط غرناطه آخرین حکومت عربی در اندلس تجلی پیدا کرد.
شاید انگیزه ی امیر محمره احیای یک فرهنگ غنی و موثر در تمدن بشریت و کاربرد سیاست انسانی حاکمان اندلس بود که تا حدودی آن، الگوی سیاست شیخ خزعل را تشکیل می داد. به نحوی که برخی، اقدامات خزعل و سیاست فرهنگی، اجتماعی و عمرانی او را به عنوان یک رنسانس قلمداد می کنند.
ب: استقبال از پناهندگان ارمنی و مسیحیان کلدانی(آل کلده) عراقی و پناه دادن به آنها. بعد از قتل عام مسیحیان ارمنی که در نتیجه حوادث داخلی امپراطوری عثمانی رخ داد، و طی آن قوای گردان حمیدیه دولت عثمانی در سال 1915 میلادی، اقدام به کشتار و آزار ارمنیان نمودند، امیر محمره از مسیحیان دفاع کرده و به آنها زمین و امکانات بنای خانه و کلیسا تقدیم نمود.
ارامنه عبادان و احواز و مسیحیان کلدانی عرب عراق تحت حمایت او در کنار برادران مسلمان دیگری در امن و امان زندگی می کردند.
تاجائیکه پاپ واتیکان در سال 1920 میلادی، رفیع ترین مدال مذهبی مسیحیت را به شیخ خزعل اعطا نمود.
ج-اکنون نظری به بعضی کاخها می افکنیم؛ وقصد داریم یکی از آنها به نام ” القصر الخزعلی العامر” در کمالیه را بررسی کنیم؛ این کاخ در نزدیک مرز کشور عراق و در کنار ساحل شطالعرب بنا گردید و از زیباترین کاخ ها به شما می رود و از طرز و شیوه معماری ویژه ای در ساخت آن استفاده شده است.
این کاخ دو طبقه دارد، طبقه اول با فرش های گران قیمت واسباب و اثاثیه نفیس مزین شده است که در آن تالار غذاخوری به سبک اروپائی وجود دارد. مبل ها و میز و صندلی های مرصع در آن وجود دارد که زمانی از سوی عالی ترین مقامات و دیپلمات های اروپایی در دیدارها و مذاکرات رسمی و ملاقات دوستانه مورد استفاده قرار می گرفت. علاوه براین، در طبقه اول، دفتر های کاری متعدد جهت کارمندان عالی رتبه دولتی و مستخدمین کاخ قرار داشت.
طبقه دوم دارای دیوانی بزرگ است که محل گردهمائی و مناظره و گفتگوی اهل علم و ادب و شاعران بود. در قسمت دیگر آن کتابخانه بزرگی وجود دارد که غنی ترین کتابخانه در کل عراق و مناطق همجوار است. همچنین خوابگاههای زیادی برای مهمان های خارجی در آنجا قرار داشت.
در زیر این کاخ عظیم یک زیر زمین وسیع قرار داشت که مهمانان در فصل تابستان قبل از آغاز استفاده از نیروی برق آنجا استراحت می کردند چون از نظر هندسی طوری طراحی و ساخته شده بود که از هر طرف هوای آزاد وارد زیر زمین می شد و محیط آن همیشه خنک بود.
بعد از راه اندازی موتورهای برق در کاخ در سال 1911 میلادی، پنکه های برقی در کاخ شروع به کار کرد کما اینکه لامپ های برقی نیز در درون و اطراف کاخ مورد استفاده قرار گرفت.
گفته می شود، مهمانان خارجی که از مناطق مختلف به کاخ های شیخ خزعل می آمدند، از دور دست از راه دریا و یا خشکی، هنگام مشاهده چراغانی زیبایی قصرها تحت تاثیر قدرت و عظمت این امیر قرار می گرفتند و پیوسته در نوشته ها و سفرنامه های خود از آن یاد می کردند.
کتاب “الریاض الخزعلیه” در صفحه های 8 تا 54 بطور مفصل از عظمت و پیشرفت اقتصادی دولت عربستان (خوزستان) و نفوذ سیاسی شیخ خزعل یاد می کند.
د.بناها و عمران خیابان خزعلی در محمره به سبک نوین اروپایی
اکثر بناها و عمارت های این خیابان از برق و چراغ های الکتریکی بهرمند بودند و آن در زمانی بود که فقط قاهره شاهد چنین پیشرفت شهری بود.
قصر فیلیه
قصر فیلیه متعلق به فرزند حاکم محمره شیخ خزعل است و مسافت 30 دقیقه پیاده روی تا فیلیه فاصله دارد.
میان قصر الخزعلی العامر که محل اقامت شیخ خزعل بود، مجموعه ای از عمارتهای مهمی وجود داشت که هر کدام دارای مجموعه ای از کاخ ها است.
قصر فیلیه محل استقبال اشراف و رهبران قبایل عربستان بود و در دربار کاخ فیلیه دیپلمات ها و مامورین اروپایی و جهان و رهبران عرب هر کدام در محل ویژه مهمانان خارجی مورد استقبال قرار می گرفتند. این کاخ یکی از معتبرترین آثار فرهنگی است و دوره ای مهم از رشد و تعالی فرهنگی ملت عرب احواز است.(رجوع گردد به مقاله ای تحت عنوان آیا قصر شیخ خزعل خرمشهر(محمره) احیاء می شود. خبر آنلاین 27 مرداد 1394).
دولت های ایران چه در دوره پهلوی و جمهوری اسلامی، برای یکسان سازی هویتی با فارس محوری و نفی تنوع فرهنگی، زبانی و قومی دست به نابودی این آثار زده، محو و تخریب آثار تاریخی و باستانی و ادعای اینکه برخی از این آثار ایرانی بوده را سرلوحه کار خود در تعامل با میراث ملت عرب احواز و سایر ملت های موجود در جغرافیایی ایران قرار دادند که این خود یک واقعیت تلخ و جنایتی است در قبال میراث فرهنگی و تاریخیانسانیت.
ولی علیرغم این تلاشها، یک حقیقت همیشه پایدار خواهد ماند چون آثار یک ملت همانند ملت عرب احواز در آن سرزمین که از کوههای زاگرس تا شط العرب امتداد دارد، آنقدر ریشه دارد که می توان گفت زوال ناپذیر است و آثار باستانی و تاریخی کشف شده و پنهان در دل خاک، در این خطه گویایی این حقیقت است.
از جهتی دیگر، قرارداد بین المللی حمایت از میراث فرهنگی که در تاریخ 7 ژوئن 1957 در شهر لاهه توسط کشورهای عضو سازمان ملل از جمله ایران، امضاء شد، که بر اساس مقررات اجرایی آن؛ نابودی کاخ های دولتی و شخصی شهروندان عرب احوازی توسط ماموران دوران حکومت پهلوی و ماموران جمهوری اسلامی، با مفاد و محتوای این توافق بین المللیمنافات دارد، دولت ایران را ملزم به محافظت و ثبت صحیح این آثار می نماید.
کوتاه سخن اینکه، در این مقاله کوتاه، تلاش شد تا به طورخلاصه به آثار تاریخی دوره معاصر در اقلیم احواز نگاهی بیاندازیم و امیدواریم که در آینده همگی برای احیای این آثار فرهنگی عظیم، کوشش نماییم.
دکتر عبدالله حویس