کشته شدن قاسم سلیمانی، فرمانده سپاه قدس، در حمله پهپادهای آمریکایی در نزدیکی فرودگاه بغداد در دی ماه ۹۸ پرسش‌های زیادی را در مورد واکنش احتمالی و همچنین آینده نفوذ ایران در عراق برانگیخت. کاظم والی، روزنامه‌نگار، در مطلبی برای صفحه ناظران به بررسی نفوذ ایران در عراق بویژه پس از کشته شدن سرلشکر سلیمانی، پرداخته است.
پنج روز پس از کشته شدن قاسم سلیمانی، سپاه پاسداران در اقدامی که از آن با عنوان “انتقام سخت” یاد کرد پایگاه آمریکایی عین الأسد در استان انبار عراق را هدف موشک‌های دوربرد خود قرار داد. گذشته از این حمله موشکی که تلفات جانی نداشت، به نظر می‌رسد استراتژی بلند مدت ایران در انتقام از کشته شدن آقای سلیمانی ظاهرا بر اخراج نیروهای آمریکایی از عراق متمرکز شد.
در همین خصوص بعد از حمله موشکی سپاه، آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر ایران، گفت، این حمله موشکی کافی نیست، آمریکایی‌ها باید از منطقه بروند. تحقق این هدف اما، از راه نظامی و بوسیله شبه‌نظامیان شیعه متحد ایران ممکن است که منجر به یک درگیری نظامی گسترده با آمریکا گردد.
دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا و مایک پومپئو وزیر خارجه‌اش، بارها تاکید کرده‌اند که آمریکا تحمل حملات شبه‌نظامیان متحد ایران در عراق را ندارد و درصورت هدف قرار گرفتن نیروهایشان مسئولیت آن را متوجه ایران خواهند کرد.
ا افزایش تنش آمریکا و ایران و تحول‌های اخیر در منطقه، خبرگزاری رویترز در گزارشی از تغییر رویکرد جمهوری اسلامی بعد از قتل قاسم سلیمانی در عراق خبر داده است. بنا بر این گزارش، دو دیپلمات ایرانی “آهسته و بی‌سر و صدا فشارهای ایران برای تاثیرگذاری بر سیاست عراق را رهبری می‌کنند”. در گزارش رویترز آمده که هدف از رویکرد جدید ایران شکست بن‌بست سیاسی برای تسریع خروج پنج هزار سرباز آمریکایی از عراق است.
یک مقام ارشد ایرانی که خواسته نامش فاش نشود به رویترز گفته: “گاهی اوقات لازم است یک قدم به عقب برداشت و با مشاهده واقعیت‌های موجود برنامه‌ریزی کرد”.
به گفته او “ما می‌خواهیم که آمریکایی ها منطقه را ترک کنند اما وجود هرج و مرج در عراق بهانه‌ای خواهد شد برای تمدید حضور آنها”.
رویترز مهمترین نشانه تغییر در رویکرد ایران در عراق را انتخاب مصطفی کاظمی به نخست وزیری دانسته است. نخست وزیر جدید عراق به هیچ حزب یا گروه سیاسی وابسته نیست و تا قبل از این سمت، مدیر سرویس اطلاعات ملی عراق بوده و رابطه بسیار نزدیکی با آمریکا دارد. پس از قتل قاسم سلیمانی و ابومهدی مهندس، کتائب حزب الله عراق، از گروه‌های شیعه شبهنظامی نزدیک به ایران کاظمی را متهم به دست داشتن در این عملیات کردند.
به گفته رویترز، پس از کشته شدن قاسم سلیمانی، مقام‌های ایرانی گفتگوهای جدیدی را با برهم صالح، رئیس جمهور عراق آغاز کردند. هدف ایران ایجاد اعتماد متقابل و فشار بر متحدان شیعه‌اش برای پایان دادن به بن‌بست سیاسی و تشکیل دولت است.
یک مقام ارشد عراقی به رویترز گفته، برهم صالح، رئیس جمهور عراق با نامزدهای پیشنهادی احزاب متحد ایران برای نخست وزیری مخالف و معتقد است این افراد مورد تایید گروه‌های سنی و کرد نیستند و منجر به عمیق‌تر شدن بحران سیاسی عراق خواهند شد.
به نظر می‌رسد ملموس‌ترین نتیجه این گفتگوها را می توان رأی اعتماد گروه‌های شیعه متحد ایران در پارلمان به کاظمی و کابینه‌اش دید. یک مقام مسئول عراقی نیز به رویترز گفته، سفر اخیر علی شمخانی به عراق و دیدارش با برهم صالح زمینه را برای حل مشکل انتخاب نخست وزیر مهیا کرد و منجر به تایید و پشتیبانی ایران از نخست‌وزیری مصطفی کاظمی شد.
به گفته یک نماینده پارلمان عراق از حزب الدعوه، مهمترین حزب شیعه عراقی متحد ایران، گروه‌های شیعه متحد ایران در عراق به کاظمی اعتماد نداشتند چرا که وی را دارای گرایش‌های آمریکایی می‌دانند. به گزارش رویترز، با این حال ایرج مسجدی سفیر ایران در عراق و حسن دانایی‌فر سفیر پیشین ایران در عراق موفق شدند گروه‌ها و حزب‌های سیاسی شیعه متحد ایران را متقاعد کنند در پارلمان به کاظمی رای اعتماد دهند.
براساس همین اطلاعات یک مقام شبهنظامی نزدیک به سپاه بدر، از گروه‌های شیعه پرنفوذ متحد ایران که از نشست دانایی‌فر و مسجدی با گروه‌های شیعه عراقی خبردار شده گفت پیام هیئت ایرانی بسیار روشن بود، کاظمی تنها گزینه باقی مانده برای حفظ آبرو و حفظ امنیت در عراق است.
مصطفی فحص، روزنامه نگار و كارشناس مسائل سیاسی عراق می‌گويد، “عراق و ایران نمی‌توانند جغرافیا، تاریخ و شرایط اجتماعی، فرهنگی و مذهبی دو کشور را نادیده بگیرند اما استمرار نفوذ و هیمنیه ایران بر سیاست عراق غیرممکن است. این همان هدفى بود که قاسم سلیمانی سعی در اجرای آن در عراق داشت ولی با قتل وی، نفوذ جمهوری اسلامی در منطقه بشدت آسیب دید.”
وى معتقد است جانشین سلیمانی، اسماعیل قاآنی، “فاقد” توان اجرای سیاست‌های ایران در عراق است. این موضوع کاملاً در ختم مسئله نخست‌وزیری عراق نمایان بود و ایران را مجبور کرد افراد دیگری را برای رفع این بن‌بست سیاسی به عراق اعزام کند؛ افرادی که به گفته آقای فحص در زمان حیات قاسم سلیمانی دخالت يا نقشى جدی در سیاست عراق نداشتند.
در غیبت آقای سلیمانی و نبود نخست‌وزیر، آن هم در مرحله‌ای که ایران با چالش‌های فراوانی دست به گریبان بود باعث تعدد طرف‌های ایرانی درگیر در عرصه سیاست عراق شد. با این وجود، تمام این افراد در گشایش بن‌بست سیاسی عراق به نحو مطلوب جمهوری اسلامى ایران بازماندند. این یعنی ایران بدیل مناسبى برای قاسم سلیمانی که بتواند گروه‌های شیعه عراقی را متحد کنند ندارد.
شاید همین نکته دلیل این باشد نخست‌وزیری عراق پس از ١٦ سال از دست گروه‌های متحد ایران خارج و به شخصی دور از دائره نفوذ ايران برسد. كاظمى، نخست وزير جديد عراق، هر چند كه دوست ایران است اما متحد و همسو با سیاست‌های منطقه‌ای ايران نيست.
این را شاید بتوان اولین عقب‌نشینی ایران در عراق دانست. عوامل مهمی چون اعتراض‌های مردم عراق به دولت و اعتراض شیعیان به نظام سیاسی متحد ایران، پایان هرگونه امید به مذاکره با دونالد ترامپ پس از قتل قاسم سلیمانی، شکست گروه‌های سیاسی شیعه متحد ایران در تدوین و بازنگری مفهوم اسلام سیاسی، حل مشکلات ساختاری اقتصاد عراق را مستلزم دورى هرچه بیشتر از ایران کرده است.
از سوی دیگر يوسف عزيزى بنى طرف، نويسنده و روزنامه نگار وكارشناس مسائل عراق در گفتگو با نویسنده معتقد است رویترز درباره انعطاف پذیرى ایران در پذیرش نخست‌وزیری مصطفی کاظمی، یک علت مهم را ذکر نكرده و آن “فشار توده‌های مردم و تظاهرات چند ماهه آنان در عراق است که یکی از مهمترین ویژگی‌هایش مخالفت با وابستگی به ایران است.”
آقای بنی‌طرف معتقد است سکوت تظاهرکنندگان در برابر نخست‌وزیری مصطفی کاظمی به دلیل عدم وابستگی کامل وى به ایران و نزدیکی‌اش با آمریکاست. اما جز تحولات چند ماه گذشته عراق، دلیل دیگری هم وجود دارد که باعث تمایل ایران به کاهش تنش نظامی با آمریکا شده و آن هراس از اعتراض‌ها و آشوب‌های داخلی است.
وی همچنین معتقد است که ایران تا روشن شدن نتیجه انتخابات ریاست جمهوری آمریکا در نوامبر آینده سیاست نرمش در عراق را ادامه خواهد داد؛ اگر دونالد ترامپ بار دیگر رئیس جمهور شود این سیاست با شتاب بیشتری ادامه خواهد یافت اما اگر رقیب دموکراتش پیروز شود جمهوری اسلامی سیاست دیگری را در پیش خواهد گرفت.
استعفای عادل عبدالمهدی از شخصیت‌های شیعه متحد ایران از نخست وزیری در نوامبر ۲۰۱۹، تنها یک ماه پس از آغاز اعتراض‌های ضد دولتی، بحران سیاسی عمیقی را در این کشور همسایه و متحد ایران بوجود آورد.
شاید ایران امید داشت قاسم سلیمانی بتواند با توجه به نفوذ فوق‌العاده‌اش در گروه‌ها و احزاب شیعه عراق بتوانند با یک ائتلاف جدید آرامش را به عراق بازگرداند. ولیکشته شدن وی، در حمله پهپادهای آمریکا چالش جمهوری اسلامی ایران در عراق را عمیق‌تر کرده و باعث اختلال در نفوذ ایران در عراق گردیده است.
ایران بخوبی می‌داند عراق امروز با عراق سال‌های پیش کاملاً متفاوت است، و اعتراض‌های گسترده در شهرها و مناطق شيعه‌نشین واقعیت‌های سياسى و اجتماعى جدیدى را به وجود آورده است.
درگیری نظامی و افزایش تنش با آمریکا می‌تواند به یک جنگ تمام عیار تبدیل شود اما ظاهرا ایران امیدوار است، همانگونه که در سال ۲۰۱۱ نیروهای آمریکایی با توافق بین نوری مالکی، نخست‌وزیر آن زمان عراق و باراک اوباما، رئیس جمهور آن زمان آمریکا از عراق خارج شدند، این بار هم بتواند با كمك متحدان شيعه در پارلمان عراق زمینه را برای خروج مسالمت‌آمیز نیروهای آمریکایی از عراق فراهم کند.
BBC FARSI